რა არის ოპიუმის აქტი? - ნიდერლანდების ნარკოპოლიტიკა და საკანონმდებლო მიდგომა

ნიდერლანდების ოპიუმის აქტი (The Netherlands Opium Act) არის ქვეყნის ძირითადი საკანონმდებლო დოკუმენტი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ. პირველი, 1928 წელს, ამოქმედების შემდეგ, რამოდენიმეჯერ განიცადა ცვლილება და დღეს შედეგად გვაქვს მსოფლიოში ერთ-ერთი წარმატებული, სამეცნიერო მიდგომაზე და მტკიცებულებებზე დაფუძნებული ნარკოპოლიტიკის მაგალითი.

მე-20 საუკუნის სამოციან და სამოცდაათიან წლებში ნიდერლანდებში ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარება პრაქტიკულად არარსებულიდან გადაიზარდა ქვეყნის ერთ-ერთი მნიშვნელოვან ჯანრმთელობისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების პრობლემად. სწრაფი ტემპით მზარდი ნარკოტიკების ბაზარი და ამასთან ერთად ნარკოტიკების მომხმარებლების რაოდენობა, ფართო საზოგადოებისათვის განხილვის ერთ-ერთი მთავარი საგანი იყო. პრობლემის სიწვავესთან ერთად იზრდებოდა, ფართოვდებოდა და მკაცრდებოდა ძალოვანი სისტემის მუშაობის მეთოდები, თუმცა უშედეგოდ. ქვეყნის მოსახლეობისა და ქვეყნის გარე პოლიტიკური წნეხის გამო, მთავრობამ გადაწყვიტა შეემუშავებინა ნარკოპოლიტიკის ახალი სტრატეგია. ცვლილებებს სათავეში ჩაუდგა მაშინდელი მმართველი, მშორმელთა პარტიის თავჯდომარე ექიმი ბაანი (Dr Baan). შეიქმნა კომისია “Baan Working Party” რომელმაც სრულად გაანალიზა ნარკოტიკების მოხმარების ფარმაკოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური მიზეზების მეცნიერული მიდგომები და შეიმუშავა ცვლილებების პაკეტი, რის მიხედვითაც უნდა მომხდარიყო ფსიქოაქტიური ნივთიერებების დაყოფა მსუბუქ (მარიხუანა, ჰაშიში) და მძიმე (ჰეროინი, ამფეტამინები, კოკაინი, ლსდ) ნარკოტიკებად, მომხდარიყო მსუბუქი ნარკოტიკების ლეგალიზაცია და ამასთანავე ნარკოტიკების მომხმარებლების დასჯის ნაცვლად დაწყებულიყო კომპლექსური მეთოდების გამოყენება მომხმარებლების ზრუნვის, მკურნალობისა და ზიანის შემცირების მიმართულებით. ცვლილებების ავტორებს ღრმად სწამდათ, რომ მსუბუქი და მძიმე ნარკოტიკების ბაზრის გაყოფა შეამცირებდა მძიმე ნარკოტიკების მომხმარებელთა რაოდენობასა და მოხმარებით გამოწვეულ პიროვნულ თუ საზოგადოებრივ ზიანს. ეს იყო სამეცნიერო აზრზე და ლოგიკაზე დაყრდნობით გაკეთებული პრაგმატული გათვლა, რის მიხედვითაც მარიხუანას მომხმარებელს არ ექნებოდა შეხება მძიმე ნარკოტიკების გამსაღებლებთან და შესაბამისად შემცირდებოდა შანსი იმისა რომ დილერთან მისულ კლიენტს მარიხუანას მაგივრად შეასყიდიდნენ სხვა მძიმე ნარკოტიკს.

თუმცა ახლალ სტრატეგიას შეხვდა ძლიერ წინააღმდეგობა, კომისიის აზრი მმართველმა პარტიამ სრულად არ გაითვალისწინა და კანაბისის ლეგალიზაციის ნაცვლად დათანხმდა მოხმარების დეკრიმინალიზაციას. საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტი უკვე მზად იყო მისღებად, როდესაც 1972 – 1975 წლებში ევროპას თავს დაატყდა ჰეროინის შემოდინების მეორე ტალღა. შესაბამისად ნიდერლანდებში არსებული მძიმე ვითარება კიდევ უფრო გაუარესდა. განსაკუთრებით შესამჩნევი იყო ურბანულ დასახლებებში – ამსტერდამსა და როტერდამში, სადაც ნარკოტიკების მოხმარებამ და მასთან დაკავშირებულმა დანაშაულმა კატასტროფილი სახე მიიღო. ძალოვანი სტრუქტურები კი აბსოლუტურად უუნარონი აღმოჩნდნენ მოვლენების ამგვარი განვითარების წინააღმდეგ.

მთავრობამ 1976 წელს მიიღო გადაწყვეტილება, ზემოთხსენებული კომისიის შემუშავებული ცვლილებები სრულად შეეტანა კანონმდებლობაში და ნიდერლანდების ოპიუმის აქტმა 1928 წლის შემდეგ პირველად განიცადა ფუნდამენტური ცვლილებები. საბოლოო სახე კი 1995 წელს მიიღო.

კანონის მიხედვით ფსიქოაქტიური ნივთიერებები დაყოფილია ორ, “მსუბუქი” - კანაბისი, ჰალუცინოგენი სოკოები, ბარბიტურატები, ტრანკვილიზატორები (II ჯგუფი) და “მძიმე” - ჰეროინი, კოკაინი, მდმა/ექსტაზი, ამფეტამინი, მეტამფეტამინი (I ჯგუფი) ნარკოტიკების 

ჯგუფად. განსაზღვრულია ოთხი ძირითადი მიმართულება: I -  ნარკოტიკების ავადმოხმარების პრევენცია, მომხმარებელთა მკურნალობა და რეაბილიტაცია; II - ავადმოხმარების ზიანის შემცირება; III - ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარებით გამოწვეული საზოგადოებრივი ზიანის შემცირება; IV - წარმოებასა და უკანონო ბრუნვასთან ბრძოლა. ასევე საკანონმდებლო დონეზე რეგულირდება სახელმწიფოს მიდგომა სხვადასხვა კონკრეტული ფსიქოაქტიური ნივთიერებებისა (ექსტაზი, კანაბისი, ჰერიოინის არასამედიცინო გამოყენება და სხვ.) და ასევე კოფი შოპებისადმი, რომლის მიხედვითაც ადამიანებს შეუძლიათ ლეგალურად შეიძინონ კანაბისის პროდუქტები, კონკრეტულ განსაზღვრულ ადგილებში, სადაც დაცულები იქნებიან მძიმე ნარკოტიკებისაგან. ამასთანავე კოფიშოპი უნდა აკმაყოფილებდეს რიგ პირობებს – არ უნდა ეწეოდეს პროდუქციის რეკლამირებას, არ უნდა ყიდიდეს მძიმე ნარკოტიკებს, არ უნდა იწვევდეს საზოგადოებრივ უკმაყოფილებას, აკრძალული უნდა იყოს არასრულწლოვნებზე გაყიდვა, საცალო გასაყიდი რაოდენობა უნდა იყოს მაქსიმუმ ხუთი გრამი და მაღაზიაში უნდა ინახებოდეს არაუმეტეს 500 გრამისა. 

ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარება კანონმდებლობის მიხედვით არ ითვლება დანაშაულად, თუმცა არის ადგილები, როგორიცაა სკოლები ან საზოგადოებრივი ტრანსპორტი, სადაც საზოგადოებრივი ჯანმრთელობისა და ინტერესის გათვალისწინებით ასევე ახალგაზრდების დაცვის მიზნით აკრძალულია მოხმარება. მცირე ოდენობით ფსიქოაქტიური ნივთიერებების ფლობა აკრძალულია, თუმცა არ ექვემდებარება პოლიციის მხრიდან დევნასა და გამოძიების დაწყებას. ასეთის აღმოჩენის შემთხვევაში ხდება მხოლოდ ნივთიერების ჩამორთმევა და მომხმარებლის გადამისამართება ზრუნვის შესაბამის დაწესებულებაში.

ნარკოპოლიტიკის აღსრულებაზე პასუხისგებლობას ინაწილებს ერთდროულად რამოდენიმე სახელმწიფო უწყება. ჯანმრთელობის, კეთილდღებისა და სპორტის სამინისტრო პასუხისგებელია კოორდინაციაზე, იუსტიციისა და უსაფრთხოების სამინისტრო პასუხისგებელია კანონის აღსრულებაზე, ადგილობრივი მთავრობისა და პოლიციის შეთანხმებულ მუშაობაზე, ხოლო რაც შეეხება ნარკოპოლიტიკის ეფექტურად მუშაობას საერთაშორისო დონეზე, ასევე ეპიდემიოლოგიური საკითხები რომლებიც ეხება აივ ინფექციას, შიდსს, ნარკოტიკების ინტრავენურ მოხმარებას – პასუხისგებელია საგარეო საქმეთა სამინისტრო.

ნარკოტიკების მოხმარების ინდიკატორები

ნარკოტიკების მოხმარების მხრივ საინტერესოა მოსახლეობის 15-დან 64 წლამდე ასაკობრივი ჯგუფი, რომელთა რაოდენობაც ნიდერლანდებში არის 11 მილიონი. ბოლო ერთი წლის მანძილზე მათ  15.7 %-ს კანაფის პროდუქტები მოუხმარია, 7.4 % მდმა, 3.6 % ამფეტამინები, 3.7 % კოკაინი. ეს ოთხი ფსიქოაქტიური ნივთიერებაა ყველაზე ხშირად მოხმარებადი. ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით, ყველაზე ხშირად მოიხმარენ 15-34 ასაკის ახალგაზრდები. ალკოჰოლის, თამბაქოსა და სხვა ნარკოტიკული ნივთიერებების მოხმარების შემსწავლელი ევროპის სასკოლო (ESPAD) კვლევის თანახმად, რომელიც 1999 წლიდან ტარდება, თვალსაჩინოა  მოსწავლეებში სიცოცხლის მანძილზე კანაფის პროდუქტების მოხმარების კლების ტენდენცია.  სკოლის მოსწავლეებში ყველაზე ხშირად მოიხმარენ ალკოჰოლს, თამბაქოს, კანაბისს, სედაციურ საშუალებებს ექიმის დანიშნულების გარეშე. ყველა ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარების მაჩვენებელი ევროპის სხვა ქვეყნებთან შედარებით მეტ-ნაკლებად თანაბარია.

მაღალი რისკის მოხმარება ნიდერლანდებში ძირითადად დაკავშირებულია ჰეროინისა და კრეკ კოკაინის მოხმარებასთან. ბოლო, 2012 წლის, მონაცემებით ჰეროინის მაღალი რისკის მომხმარებლების რაოდენობა არის 14 000 (1,3 ადამიანი 15-64 წლის 1000 მოსახელზე). კრეკ კოკაინის მოხმარება კი 1000 მოსახლეზე 1,6-დან 2,2-მდეა. ევროპის ქვეყნების ჩამონათვალში 

(სადაც არსებობს სტატისტიკური ინფორმაცია) ნიდერლანდები 21-ე ადგილზეა მაღალი რისკის მოხმარების მიხედვით. ის უსწრებს მხოლოდ უნგრეთს, პოლონეთსა და თურქეთს. 2016 წლის მონაცემებით, ნიდერლანდების 18 წლის ზემოთ მოსახლეობის 1,4% კანაბისის მაღალი რისკის მომხმარებელია. 2006 წლიდან დღემდე ჩატარებული კვლევები აჩვენებს რომ ოპიოიდებისა და კოკაინის მაღალი რისკის მომხმარებლების რაოდენობა, რომლებიც პირველად მიმართავენ სამკურნალო დაწესებულებებს, კლებულობს წლიდან წლამდე. კანაბისის პრობლემური მოხმარების გამო, პირველადმა მიმართვიანობამ სამკურნალო დაწესებულებებში 2006 წლიდან 2008-მდე იმატა და დღემდე რჩება სტაბილური. აგრეთვე აღსანიშნავია რომ ოპიოიდების მომხმარებლების პოპულაცია ასაკობრივად უფრო ხნიერია, ვიდრე კანაბისის მაღალი რისკის მომხმარებლები.

მაღალი რისკის მოხმარებასთან დაკავშირებული ინფექციური დაავადებების – აივ, ჰეპატიტი B, C, გავრცელება ნიდერლანდებში ძალიან დაბალია. თუმცა აღსანიშნავია, რომ C ჰეპატიტის ახალი შემთხვევები ინტრავენურ მომხმარებლებში, ზოგად მოსახლეობასთან შედარებით, მაინც რჩება მაღალი. ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის (HIV) გავრცელება ინტრავენურ მომხმარებლებში ძალიან დაბალი და ევროპის აბსოლუტურად ყველა ქვეყანაზე დაბალი. მაგალითისთვის 1985 წელს ინტრავენურ მომხმარებლებში დაწყებული კოჰორტული კვლევის მიხედვით, რომელიც 2012 წლამდე გაგრძელდა და მონაწილეობდა 1661 მომხმარებელი, აივ-ის ახალი შემთხვევა არ დაფიქსირებულა 2006 წლიდან. მთლიანად ქვეყნის მასშტაბით ახალი აივ შემთხვევების აღმოჩენის გრაფიკი კი ასე გამოიყურება

ასევე ძალიან დაბალია B ჰეპატიტის პრევალენტობაც. თუმცა ქრონიკული B ჰეპატიტი 3-4%-ით უფრო ხშირად გვხვდება ინტრავენურ მომხმარებლებში, ვიდრე ზოგად მოსახლეობაში.

დაბალია აგრეთვე ზედოზირებით გამოწვეული სიკვდილიანობაც. 2016 წელს 18.84 შემთხვევა ერთ მილიონ მოსახლეზე. ევროპის საშუალო მაჩვენებელი კი არის 21.8 შემთხვევა მილიონ მოსახლეზე. დასავლეთ ევრპოის ქვეყნებს შორის ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი და მთლიანად ევროპის ქვეყნებს შორის მე-13 ადგილზეა.

საპასუხო ზომები - ზიანის შემცირებისა და მკურნალობის პროგრამები

ზიანის შემცირების სტრატეგია ემყარება პრიციპს, რის მიხედვითაც ყველა მომხმარებელს აქვს შესაძლებლობა ჩაერიოს და შეცვალოს ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარების საკუთარი ქცევა, თუკი ამის სურვილი ექნება. ზიანის შემცირების ინტერვენციები მორგებულია მომხმარებლების მოთხოვნილებასა და საჭიროებაზე. ზიანის შემცირების ასეთი მიდგომა გამოიყენება ჯანდაცვის ყველა სფეროში, იქნება ეს პრევენცია, მკურნალობა, ზრუნვა თუ რეაბილიტაცია.

ზიანის შემცირების ღონისძიებები ხორციელდება  საველე სამუშაოების, დაბალ ზღურბლოვანი მომსახურებისა და "წამალდამოკიდებულების სოციალური ზრუნვის" ცენტრებში. ყველა ამ დაწესებულების ერთ-ერთი მთავარი მიზანია მოძებნოს, დაამყაროს კავშირი და დაეხმაროს ყველაზე რთულად მიწვდომად, ასოციალურ ჯგუფებთან. საველე სამუშაოების ძირითადი დანიშნულებაა მომხმარებლებზე ზრუნვა მათთვის კომფორტულ გარემოში და შეძლებისდაგვარად მათი დაბალ ზღურბლოვან სერვისებში ჩართვა. აგრეთვე იმ ნეგატიური დამოკიდებულების შემცირება რომელიც წარმოიქმნება საზოგადოებასა და მომხმარებელთა შორის. ყველა ეს ღონისძიება წარმატებით ტარდება სოციალურ მუშაკების, პოლიციელებისა და სამოქალაქო ჯგუფების ჩართულობის, გაერთიანებული ძალისხმევისა და კოორდინირებული მუშაობის ხარჯზე.

ნემსებისა და შპრიცების გაცვლის პროგრამა ნიდერლანდებში დაიწყო 30 წლის წინ და დღემდე წარმატებით სრულდება. მოქმედებს თითქმის ყველა მთავარ ქალაქში და დანერგილია ქუჩაში მომუშავე სოციალური მუშაკებისა და ყველა რეაბილიტაციის ცენტრის მომსახურებაში.

ნიდერლანდების ზიანის შემცირების წარმატებულად მუშაობის ერთ-ერთი სამაგალითო ნიმუშია ნარკოტიკების მოხმარების ოთახები. რომელიც პირველად გახსნეს 1994 წელს და დღეს ნიდერლანდების 25 ქალაქში სულ 31 ნარკოტიკის მოხმარების ოთახია გახსნილი, სადაც მომხმარებლებს სთავაზობენ უსაფრთხო გარემოში, ქუჩასთან შედარებით ნაკლები ზიანის ხარჯზე მოიხმარონ ფსიქოაქტიური ნივთიერებები (გაიკეთონ ინექციურად, შეისუნთქონ ან მოწიონ).

2015 წლიდან ნიდერლანდებში C ჰეპატიტის ახალი პირდაპირი მოქმედების ანტირეტროვირუსული მკურნალობა სრულად ფინანსდება სახელმწიფოს მიერ.

სერვისების ორგანიზება და დაფინანსება

ნიდერლანდებში წამალდამოკიდებულების მკურნალობის ორგანიზება დეცენტრალიზებულია და გადაცემულია ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებს. მომსახურების მიწოდებას უზრუნველყოფენ წამალდამოკიდებულების ზრუნვის ორგანიზაციები. აგრეთვე წამალდამოკიდებული პაციენტებს მკურნალობენ მუნიციპალური ჯანდაცვის სტრუქტურები, ზოგადი პროფილის ფსიქიატრიული კლინიკები, ზოგიერთი რელიგიური ორგანიზაცია და რამოდენიმე კერძო რეაბილიტაციის ცენტრი. 

მკურნალობის ხარჯებს ფარავს სადაზღვეო სისტემა, აგრეთვე ეროვნული და ადგილობრივი ბიუჯეტიდან ხდება სხვადასხვა სპეციფიური პროგრამების დაფინანსება. მაგალითად როგორც არის ჰეროინით მხარდაჭერის მკურნალობის პროგრამა.

მკურნალობის ძირითადი მიდგომები

მკურნალობის მეთოდები ნიდერლანდებში მრავალნაირია. ოპიოიდების ჩანაცვლებითი თერაპია თანდართული ფსიქოლოგიური მხარდაჭერით, არის არჩევის მეთოდი ოპიოიდებზე დამოკიდებულების სამკურნალოდ. ჩანაცვლებითი თერაპია ხორციელდება მხოლოდ მეთადონით, რომელიც ქვეყანაში გამოიყენება 1968 წლიდან. მეთადონით ჩანაცვლების პროგრამა კი ხელმისაწვდომია სხვადასხვა სამკურნალო დაწესებულებაში, როგორც სტაციონარული ისე მობილური პუნქტების საშუალებით.

ნიდერლანდებში წამალდამოკიდებულების მკურნალობის ერთ-ერთი გამორჩეული მეთოდი ჰეროინით მხარდაჭერის პროგრამაა. 1972 წლიდან დაწყებული ხანგრძლივი და მრავალეაპიანი კვლევებისა და შემდეგ მსჯელობის წარმატებით დასრულების შემდეგ 2003 წელს დაიწყო ჰეროინით მხარდაჭერის პროგრამა, რომელიც გულისხმობს ისეთი ოპიოიდებზე დამოკიდებული პაციენტების მკურნალობას ჰეროინით, რომლებთანაც ჩანაცვლებითი თერაპიის სხვა მეთოდები უშედეგეოა. პროგრამის არსი მდგომარეობს იმაშინ რომ, პაციენტები რომლებმაც სცადეს ყველა მკურნალობის მეთოდი, ყველა აღმოჩნდა უშედეგო, შეუძლიათ ჰეროინი მოიხმარონ სპეციალიზირებულ სამედიცინო დაწესებულებაში, სამედიცინო პერსონალის ზედამხედველობის ქვეშ, უსაფრთხოდ. ჰეროინით მხარდაჭერის პროგრამის მიმწოდებელია 17 ამბულატორიული სამკურნალო პუნქტი, რომელიც ხელმისაწვდომია 16 ქალაქში.

რეაბილიტაციის ცენტრებში არსებობს წამალდამოკიდებული პირების ფსიქოლოგიური მხარდაჭერის მრავალი პროგრამა, მათ შორის: მოტივაციური ინტერვიუირება; რეციდივის პროფილაქტიკური თერაპია; კოგნიტურ - ბიჰევიორული თერაპია; საოჯახო და ჯგუფური თერაპიის კურსები.

ყველა სამკურნალო დაწესებულებაში 2015 წელს სულ 31 000 პაციენტმა გაიარა მკურნალობის კურსი, მათ შორის ყველაზე დიდი წილი კანაბისზე მოდის, შემდეგ ოპიოიდები და კოკაინი. მეთადონით ჩანაცვლებით თერაპიას კი გადის 7 421 პაციენტი

დასკვნა

მე-20 საუკუნის  60-იანი წლებიდან, ნიდერლანდებში ნარკოტიკების მოხმარება უმნიშვნელო შემთხვევებიდან ძალიან სწრაფად გადაიზარდა საზოგადოების ერთ-ერთ ძირითად პრობლემად. არსებული საკანონმდებლო სისტება აქცენტს აკეთებდა ძალოვანი სტრუქტურის მუშაობაზე და ყოველ ახალ გამოწვევას პასუხობდა ახალი, უფრო მეტად გამკაცრებული მეთოდით. 70-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, როდესაც ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარებამ პიკს მიაღწია, მთავრობამ პრაგმატულ გათვლებზე დაყრდნობით, მიიღო გადაწყვეტილება შეეცვალა მიდგომა. ახალი კონცეფციის მიხედვით ფსიქოაქტიური ნივთიერებები განაცალკავეს მსუბუქ და მძიმე ნარკოტიკების ჯგუფებად. კანაბისის როგორც მსუბუქი ნარკოტიკის მოხმარება, მცირე ოდენობით ფლობა, კულტივაცია და რეალიზაცია გახდა “ლეგალური”. ხოლო მძიმე ნარკოტიკების მომხმარებლების მიმართ შეიმუშავეს სტრატეგია რომელიც ემყარება პრევენციას, ზრუნვას, ზიანის შემცირებას. შედეგად ნიდერლანდებმა მიიღო მძიმე ნარკოტიკების მომხმარებლების რაოდენობის შემცირება, ინფექციური დაავადებების გავრცელება დაიყვანა მინიმუმამდე, ზედოზირებით სიკვდილიანობა სტაბილურად მცირეა და დანერგა მკურნალობისა და ზიანის შემცირების საუკეთესო პრაქტიკა.