სასკოლო პრევენცია - როგორია შედეგზე ორიენტირებული პროგრამები
საქართველოში წერტილოვანი პრევენციული პროგრამების გარდა სკოლებში ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარების სრულმასშტაბიანი პრევენციული პროგრამები ამ დრომდე არ ფუნქციონირებს. მტკიცებულებებს მოკლებულია ასევე სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული ფრაგმენტული ანტინარკოტიკული კამპანიებიც, ის ხშირ შემთხვევაში პიარულ მიზნებს უფრო ემსახურება, ვიდრე რეალურ შედეგს.
„ნარკოტიკი კლავს“, „არა ნარკოტიკს“, „სიცოცხლეს ნუ გაცვლი“, - ასეთი ლოზუნგები სკოლის კედლებზეც გვინახავს და მედიითაც მოგვისმენია. თუმცა პრევენციის მეცნიერება გვეუბნება, რომ ამგვარ კამპანიებს პრევენციული შედეგი არ მოაქვთ და შესაძლოა, ზიანის მომტანიც იყოს.
რას ნიშნავს მტკიცებულებებზე დაფუძნებული მიდგომა და რისკენ უნდა ჰქონდეს ორიენტირი სკოლას, თუ მას მოზარდებისთვის ჯანსაღი გარემოს შექმნა სურს - ვეცდებით ამ სტატიაში ვისაუბროთ პრევენციის სახეებზე, თითოეული მათგანის დანიშნულებასა და მიზანზე, რათა საზოგადოებას ჰქონდეს წარმოდგენა შედეგზე ორიენტირებული პრევენციული პროგრამების რაობაზე.
როგორ მუშაობს პრევენცია?
კვლევაში - „სკოლის პოლიტიკა ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებსა და უსაფრთხოებაზე“ (საზოგადოებრივი გაერთიანება „ბემონი“ და „სოციალური სამართლიანობის ცენტრი“) განმარტებულია, თუ რა არის ნარკოტიკის მოხმარების მაპროვოცირებელი და რასთან არის ის ასოცირებული.
კვლევის ავტორები აღნიშნავენ, რომ პრევენციული პროგრამები მიმართული უნდა იყოს „რისკის ფაქტორების" შემცირებისა და „დამცველობითი ფაქტორების" გაძლიერებისკენ. არსებობს მყარი რისკის ფაქტორები, რომელთა შეცვლა შეუძლებელია პრევენციული პროგრამებით, მაგრამ შესაძლებელია ინდივიდზე მათი ზეგავლენის შემცირება მათდამი დამოკიდებულების შეცვლის, მათთან გამკლავების უნარ-ჩვევების სწავლების და საკომპენსაციოდ დაცვითი ფაქტორების გაძლიერების გზით.
მათივე თქმით, ჩვეულებრივ, ნარკოტიკების მოხმარება ასოცირებულია სხვა პრობლემურ ქცევებთან. ეს იმას ნიშნავს, რომ როდესაც რისკ-ფაქტორების ინტენსივობა მცირდება, ეს ხელს უწყობს ბავშვის/მოზარდის დაცვას მრავალგვარი ქცევითი გადახრისაგან.
„ახალგაზრდების მიკროსოციალურ გარემოცვაში არსებული რისკისა და დამცავი ფაქტორების შეფასება საშუალებას გვაძლევს, გამოვავლინოთ მოცემული გარემოცვისთვის დამახასიათებელი კონკრეტული ფაქტორები და სწორედ მათზე მივმართოთ პრევენციული მუშაობა“, - ვკითხულობთ დოკუმენტში.
ავტორების განმარტებით, რისკის ფაქტორი არის გარემოში არსებული მოვლენა ან პიროვნების მახასიათებელი, მდგომარეობა ან ქცევა, რომელიც ზრდის უარყოფითი შედეგების შესაძლებლობას. დამცავი ფაქტორი არის გარემოში არსებული მოვლენა ან პიროვნების მახასიათებელი, მდგომარეობა ან ქცევა, რომელიც ამცირებს სტრესული მოვლენების ზემოქმედების შედეგებს; ზრდის ინდივიდის უნარს, თავი აარიდოს რისკებს ან საფრთხეებს; ხელს უწყობს სოციალური და ემოციური კომპეტენციის ჩამოყალიბებას.
თეორიული მიდგომის პრინციპი იმაში მდგომარეობს, რომ ჯანსაღი ან არაჯანსაღი ქცევების ჩამოყალიბებას განაპირობებს კონტექსტუალური გარემოს (მაგ., ოჯახი, სკოლა, სამეზობლო) ურთიერთქმედება პიროვნებასთან.
პრევენციული კვლევების თანახმად, მოზარდებისა და ახალგაზრდების მიერ ნარკოტიკების მოხმარებასა და სხვა პრობლემურ ქცევებთან დაკავშირებულია შემდეგი რისკ და დამცავი ფაქტორები:
პრევენციის არსი
კვლევაში, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, აღნიშნულია, რომ პრევენცია წარმოადგენს ღონისძიებათა სისტემას, რომელიც მიმართულია არასასურველი მოვლენის თავიდან აცილებაზე. ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარების პრევენციის მიზანია ახალგაზრდების მიერ ცნობიერების შემცვლელი ნივთიერებების მოხმარებაზე უარის თქმა.
შეგვიძლია თუ არა იმის გარანტირება, რომ პრევენციის შედეგად ბავშვები არასოდეს მოიხმარენ ნარკოტიკებს? - ამ შეკითხვაზე პასუხი ასეთია: „რა თქმა უნდა, არა! ჩვენ მხოლოდ იმის დაშვება შეგვიძლია, რომ ჩვენი მუშაობა შეამცირებს ახალგაზრდების მიერ ლეგალური თუ არალეგალური ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარების ალბათობას. სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, შეიძლება ითქვას, რომ თუკი 10-დან 21 წლამდე ასაკობრივ შუალედში ახალგაზრდა არ დაიწყებს ნარკოტიკების მოხმარებას, იმის ალბათობა, რომ ეს ადამიანი მოგვიანებით წამალდამოკიდებულთა რიცხვში აღმოჩნდება, მინიმალურია“.
„ფსიქოაქტიური ნივთიერებათა მოხმარების პრევენცია გულისხმობს ნებისმიერ საქმიანობას, რომელიც მიზნად ისახავს (ნაწილობრივ მაინც) ნარკოტიკების მოხმარების დაწყების თავიდან აცილებას ან გადავადებას, ასევე, მოხმარების და / ან მისი უარყოფითი შედეგების შემცირებას მოსახლეობაში ან მოსახლეობის გარკვეულ ჯგუფებში.
არც თუ ისე დიდი ხნის წინათ, ნარკოტიკების მოხმარების პრევენცია შემოიფარგლებოდა სხვადასხვა საინფორმაციო ბუკლეტებისა და ბროშურების შექმნითა და გავრცელებით, რომლებიც ახალგაზრდებს ნარკოტიკებთან დაკავშირებულ საფრთხეებზე აუწყებდნენ, თუმცა, ამითი ახალგაზრდების ქცევა პრაქტიკულად არ იცვლებოდა. დღეისათვის, პრევენციული მეცნიერება სხვა მიდგომებს გვთავაზობს. ოჯახზე, სკოლასა თუ თემზე მიმართული, მეცნიერულ მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პრევენციული სტრატეგიები ბავშვებისა და მოზარდების ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნებას უზრუნველყოფენ. აშშ-ში ჩატარებულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ პრევენციაზე დახარჯული ყოველი დოლარი მომავალში 10 დოლარს ზოგავს. საუბარია ჯანდაცვის, სოციალურ და დანაშაულთან დაკავშირებულ დანახარჯებზე“, - ვკითხულობთ დოკუმენტში.
პრევენციის კლასიფიკაცია
შედეგზე ორიენტირებისთვის ყველა პრევენციული ღონისძიება დაფუძნებული უნდა იყოს სამეცნიერო კვლევებით მიღებულ ფაქტობრივ მონაცემებზე. პრევენციის მეცნიერების მტკიცებით, სხვაგვარად, საქმე გვექნება რესურსების, მოტივაციის, დროისა და ენერგიის ფუჭ ხარჯვასთან. „უფრო მეტიც, ცუდად დაგეგმილმა და არაკომპეტენტურად განხორციელებულმა პრევენციულმა ჩარევამ, შეიძლება, მოსალოდნელის საპირისპირო შედეგები გამოიწვიოს“, - ვკითხულობთ კვლევაში.
სხვადასხვა ფაქტორის ურთიერთქმედების გამო გამოყოფენ პრევენციის სხვადასხვა სახეს. განსხვავებულია თითოეული მათგანის სპეციფიკა და დანიშნულება. პრევენციაზე საუბრისას ასევე გამოყოფენ სხვადასხვა დონეს – ოჯახის დონეზე პრევენცია, სკოლის დონეზე, ჯანდაცვის სექტორის, თემის და ა.შ.
პრევენციის სახეებია:
უნივერსალური პრევენცია მიმართულია მთელს მოსახლეობაზე: ეს არის ე.წ. „პრევენცია ყველასთვის“- ვინც არ მოიხმარს ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებს (ძირითადად, ახალგაზრდობა), რათა არ დაიწყონ მოხმარება, ან გადაუვადდეთ მოხმარების დაწყება.
შერჩევითი (სელექციური) პრევენცია - პრევენციის ფორმა, რომელიც გულისხმობს მოწყვლად და ამის გამო მოხმარების მაღალი რისკის წინაშე მდგომ ჯგუფებთან, ოჯახებთან და სხვადასხვა თემთან მუშაობას.
მიზანმიმართული პრევენცია - მუშაობა მათთან, ვინც უკვე მოიხმარს ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებს, მაგრამ ჯერ არ არის მათზე დამოკიდებული, ან მათთან, ვისაც, ფსიქიკური ან პიროვნული პრობლემების გამო, მოხმარების და დამოკიდებულების განვითარების მაღალი რისკი აქვს.
გარემოზე ორიენტირებული პრევენცია მიმართულია იმ კულტურულ, სოციალურ, მარეგულირებელ და ეკონომიკურ ფაქტორებზე, რომლებიც გავლენას ახდენს ინდივიდის გადაწყვეტილებაზე, დაიწყოს თუ არა ნივთიერებების მოხმარება.
სპეციალისტები აღნიშნავენ იმასაც, რომ მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ პრევენცია ეფექტურია, თუ: იწყება ადრეულ ასაკში; ფარავს ყველა ასაკობრივ ჯგუფს; განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს კრიტიკულ გარდამავალ პერიოდებზე.
ნივთიერებათა მოხმარების პრევენცია საგანმანათლებლო სექტორში
დარგის სპეციალისტები თანხმდებიან, რომ საგანმანათლებლო სექტორს ფუნდამენტური მნიშვნელობა ენიჭება ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარებისგან ახალგაზრდა თაობის დაცვაში. მათი თქმით, ეს ნიშნავს ისეთ საქმიანობებს როგორიცაა: მუშაობა იმის უზრუნველსაყოფად, რომ სკოლები 100%-ით იყოს თავისუფალი თამბაქოს, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკებისაგან; მოსწავლეებისთვის ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევების სწავლების უზრუნველყოფა საგანმანათლებლო კომპონენტთან ერთად; სკოლის პერსონალის, მშობლებისა და მეურვეების ცოდნისა და უნარების ამაღლება; ადგილობრივი თემის/სამეზობლოს ჩართვა ჯანმრთელობის ხელშემწყობ ღონისძიებებში; თანამშრომლობა სხვა სექტორებთან (ჯანდაცვის, სოციალური და ა.შ.). ყოველივე ეს კომპლექსურ პრევენციულ მიდგომას მოითხოვს.
კვლევის ავტორთა თქმით, პრევენციული მეცნიერების თანახმად, ეროვნულ დონეზე განათლების სექტორის ჩართულობა, რომელიც ორიენტირებული იქნება სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფსა და მოწყვლადობის ხარისხზე, ყველაზე ეფექტურია ნივთიერებათა მოხმარების პრევენციისა და კონტროლის გრძელვადიანი სტრატეგიის განსახორციელებლად.
როდის უნდა დაიწყოს პრევენციული განათლება და რას უნდა მოიცავდეს
ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებთან დაკავშირებული პრევენციული განათლება უნდა დაიწყოს დაწყებითი კლასებიდან და უწყვეტად გაგრძელდეს სკოლაში სწავლის მთელი პერიოდის განმავლობაში. ის უნდა მოიცავდეს სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფისთვის გამიზნულ მეთოდოლოგიებს როგორც ფორმალური, ასევე არაფორმალური სწავლებისთვის, უსაფრთხო და ჯანსაღი სასკოლო გარემოს შექმნას, შესაბამისი ჯანდაცვისა და მხარდამჭერი სერვისების უზრუნველყოფას და, ასევე, ოჯახისა და ადგილობრივი თემის ჩართულობას პროგრამების დაგეგმვასა და განხორციელებაში.
პრევენციული განათლება ორ საკვანძო კომპონენტს მოიცავს:
1. ინფორმირებისა და უნარ-ჩვევების სწავლების პროგრამა, რომელიც ორიენტირებულია ბავშვებისა და მოზარდების აღჭურვაზე ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ ინფორმაციით, სხვადასხვა ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევების სწავლებით;
2. უსაფრთხო და მხარდამჭერი სასკოლო გარემო, რომელიც მიიღწევა მკაფიოდ ფორმულირებული პოლიტიკისა და პროცედურების შემუშავებითა და განხორციელებით.
„ამ ორი საკვანძო მიდგომის შერწყმა კარგ შედეგს იძლევა - უნარ-ჩვევების სწავლება ინფორმირებასთან ერთად და სასკოლო პოლიტიკა ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებთან დაკავშირებით ავსებს ერთმანეთს. როდესაც სკოლის პოლიტიკა ხელს უწყობს ისეთი გარემოს შექმნას, სადაც საგანმანათლებლო მიზნები უფრო ეფექტურად მიიღწევა, ცოდნისა და უნარების განვითარებაზე მიმართული პროგრამები ხელს უწყობს ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებთან დაკავშირებული სკოლის პოლიტიკის უკეთესად გაგებას და მიღებას, რაც, საბოლოო ჯამში, ორივე მიდგომის ეფექტურად განხორციელების საშუალებას იძლევა“, - ვკითხულობთ კვლევაში.
რა გვაქვს ქვეყანაში?
ნარკოვითარების 2021 წლის ანგარიშის მიხედვით, მანდატურის სამსახურის ფსიქოსოციალური ცენტრი ახორციელებს პრევენციის ორი ქვეპროგრამას:
მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პრევენციული პროგრამა 13 წელს ზემოთ მოზარდებისათვის. პროგრამის მიზანია ნარკოტიკების ავადმოხმარების შემთხვევათა შემცირება, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დანერგვა, საკუთარი ცხოვრების მართვის უნარ-ჩვევების გამომუშავება, მოხმარებასთან დაკავშირებული რისკის ცოდნა, რისკფაქტორების მინიმუმამდე დაყვანა და დამცავი ფაქტორების გაძლიერება მოსწავლეებში. აღნიშნული პროგრამა 2021 წელს, ჩატარდა 8 საჯარო სკოლის 13 კლასში, ჯამში, 123 სესია.
მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პრევენციული პროგრამა 13 წლამდე მოსწავლეებისათვის (EU DAP Unplugged Program) ჩატარდა 4 საჯარო სკოლის 4 კლასში, სულ – 48 სესია.
მანდატურის სამსახურის 2022 წლის ანგარიშის მიხედვით კი, ფსიქოსოციალური მომსახურების ცენტრის პროგრამა - EUDAP Unplugged Program ჩატარდა 4 საჯარო სკოლის 8 კლასში. ნივთიერებათა ავადმოხმარების პრევენციის პროგრამა (13 წელს ზემოთ მოსწავლეებისთვის) 41 საჯარო სკოლის 49 კლასში.
ავტორი: ნათია ამირანაშვილი
